Hat sanatı ile tasvir: Yazı-resimler

Bu sanatçıların ortaya koydukları eserlere egemen olan süslemeci tutum, dekoratif işlev yüklendiklerini düşündürse de, din, gelenek ve toplum heyecanlarını dile getirmedeki ısrarlı tutumları, onları, süsleme endişesinin dışında farklı bir konuma yerleştirmektedir. Yazı-resim tarzındaki bu eserlere, “halk sanatçıları” olarak adlandırılan, eserlerinin çoğunda isim koymadıklarından kimlikleri dahi bilinmeyen bir kısım tekke mensupları yoğun ilgi göstermişler ve hat sanatı ile resmi birleştiren, estetik yönden zengin bir zevkin ürünü olan ve tekke ruhunu taşıyan eserler oluşturmuşlardır. Bu şekilde; Mevlevi, Bektaşi, Rufai gibi tarikatların mensupları eliyle muhtelif şekil ve sûretlerde yazı-resimler yapılmıştır. İslam dininde, özellikle putlaştırılma tehlikesinden dolayı, peygamberlerin ve önemli kişilerin sûretlerinin yapımına karşı olan duyarlılık, sanatçıların, resimden uzaklaşmadan, ama daha soyut bir anlayışla çalışarak gelişme sağlamalarına sebep olmuştur. Resim ve müziği diğer sanatların da temeli olarak gören Mevlevilik ve Bektaşiliğin bu manada büyük katkıları olmuştur.

Yazı-resimler; çok geniş bir konu yelpazesiyle ortaya çıkmıştır. Hz. Ali, Veysel Karani ve develeri, âh mine’l aşk, Ashab-ı Kehf’in gemisi, Amentü gemisi, aslan, kuş-leylek resimleri, çifte vavlar, müsennâ istifli kompozisyonlar, tarikat velileri, çeşitli tekke eşyaları, ibrikler, sikkeler, cami, kandil, insan sûreti, armut, ağaç ya da çiçek formunda yazı-resimler; taşıdıkları yoğun sembolik anlamlarıyla günümüze gelmişlerdir. Cami formlu yazı-resimlerde, harf karakterinin kompozisyona sağladığı imkânlardan dolayı genelde kûfi hat tercih edilmiş, celî ve müsennâ istifli yazılar kullanılmıştır. Hem okunan hem de resim olarak algılanan bu kompozisyonlarda konu olarak caminin mistisizmini de aksettiren ayet ve hadisler karşımıza çıkmaktadır. Ashâb-ı Kehf ya da Amentü gemisi olarak anılan gemi kompozisyonları, oldukça sevilen yazı-resimlerdendir. Eshab-ı Kehf adıyla anılan, aynı zamanda yedi uyurlar da denilen “Yemlihâ, Mekselinâ, Mislinâ, Mernuş, Debernuş, Sazenuş, Kefeştatayuş” adlı kişiler, köpekleri “Kıtmir” ile birlikte inanışa göre bir mağarada 300 sene uykuya dalmış ve hem Müslümanlıkta hem de Hristiyanlıkta ermiş kabul edilmişlerdir.

Bu nedenle adları camilere, tekkelere, muskalara girmiş, isimlerinin geçtiği gemi şeklinde yazı-resimler yapılmıştır. Bu gemi tasvirlerinde, genellikle sülüs yazı kullanılarak Ashâb-ı Kehf’in isimleri, Amentü, Euzü Besmele, Kelime-i Şahadet, “Allahümme yâ müfettiha’l-ebvâb, iftah lenâ hayre’l-bâb”, “yâ mâlik el-mülk”, “bârekallah”, “mâşallah”, “Allah”, “innâ fetehnâ leke fethan mübînâ” gibi ayet, dua ve ibarelerle geminin gövdesi, yelkenleri ve bayrakları oluşturulmuştur. Bazı levhalarda, gemiye Nuh’un Gemisi çağrışımı yaptırmak için, dal taşıyan bir kuş da görülebilmektedir. Yine, önden çizilmiş yüzler, harflerle yapılmış insan sûretleri yazı-resimlerde çokça karşımıza çıkmaktadır. Tarikatlarda Hz. Ali’nin ayrıcalıklı konumu ve “Ali” kelimesini oluşturan harflerin müsennâ biçimde yazımı, bu tasvire oldukça uygun bir yapıya olanak verir.

Bundan dolayı “çifte Ali” biçimli yüz tasvirleri, insan yüzü şeklindeki yazı-resimler arasında çok yaygındır.

Bütün bu örneklerde olduğu gibi, sanatçıların kalıplaşmış biçimlerden sıyrılıp yeni bir sanat düzenine yöneldikleri yazı-resimlerde karşımıza çıkan tılsımlı dünya, bu birleşik sanatın en önemli kazancıdır. Bu tılsımlı çizgilerle oluşan sanat, barındırdığı, çözülmesi güç işaretler ve gizli anlamlarla oldukça ilginçtir.