Bugünkü yazımıza konu olan Kınalıada Camii, Kınalı Çarşı Caddesi üzerinde, 15 numarada konumlanıyor. Yakın dönem İstanbul kent tarihi ve kültürel mirasın dönüşümüne dair simgesel bir örnek olarak karşımıza çıkıyor. Tarihsel arka plan açısından değerlendirildiğinde, caminin ortaya çıkış süreci yalnızca bir yeniden inşa pratiği değil; aynı zamanda 20. yüzyıl başlarında İstanbul’un kentsel ve mimari kimliğini şekillendiren önemli gelişmeleri de yansıtıyor. Bu süreç, 1908 yılında İtalyan mimar Raimondo D’Aroncotarafından Art Nouveau üslubunda tasarlanan Karaköy Camii’ne dayanıyor. Sekizgen planı, mermer kaplı cephesi ve zarif detaylarıyla dikkat çeken Karaköy Camii, II. Meşrutiyet döneminin modernleşme anlayışını yansıtan önemli örneklerinden biri olarak öne çıkıyor. Ancak 1950’li yılların sonunda İstanbul’da yürütülen yol genişletme ve ulaşım projeleri kapsamında,Karaköy’de inşa edilen yeraltı geçidi nedeniyle cami yıkım sürecine giriyor. Kınalıada Camii Derneği, 1953 yılında cami ihtiyacını karşılamak amacıyla kuruluyor ve 1958 yılında dönemin Başbakanı Adnan Menderes’e cami yapımı için yardım talebinde bulunuyor. Menderes, yıkılmakta olan Karaköy Camii’nin malzemelerinin numaralandırılaraksökülmesini ve aynı mimari tarzdaKınalıada’ya taşınarak yeniden inşa edilmesini öneriyor. Bu karar, bir yandan tarihi bir yapıyı yaşatma arzusunu gösterirken, diğer yandan dönemin modernleşme politikalarının miras alanındaki çelişkili yaklaşımını da yansıtıyor. Ancak anlatımlara göre, Karaköy Camii’nin parçalarını taşıyan gemi Boğaz’dan çıkamadan yan yatıyor ve yapı elemanlarının büyük bir kısmı Marmara Denizi’nde kayboluyor. Geriye yalnızca iki taş ulaşıyor; bunlardan biri caminin giriş duvarına entegre ediliyor, diğeri ise uzun yıllar cami bahçesinde kaldıktan sonra 2016 yılında Adalar Müzesi’ne taşınıyor.1963 yılında Kınalıada Camii’nin inşaatı başlıyor. Adaya deniz motorlarıyla ulaştırılan sınırlı sayıdaki malzeme,caminin zemininde, sütunlarında, sütun başlıklarında, musalla taşında ve avlu duvarındaki beyaz taşlarda kullanılıyor.

İnşa süreci Kınalıada Camii Derneği tarafından yürütülüyor ve yaklaşık 300.000 TL harcanıyor. Cami, 1964 yılında ibadete açılıyor. İçerisinde son cemaat yeri, kütüphane, şadırvan, tuvaletler, dernek odası, müezzin odası, kadınlar bölümü, gasilhane, pastane ve dört dükkân bulunuyor.1970 yılında camiye Diyanet İşleri Başkanlığıtarafından imam kadrosu, 1983 yılında ise müezzin kadrosu veriliyor. 1978 ile 2008 yılları arasında mimari bütünlük korunarak bazı yenilikler yapılıyor. Bu süreçte caminin iç kısmında mihrap, minber, kürsü, mahfel ve son cemaat yeri ahşap olarak yeniden yapılıyor; dış kısmında ise kadınlar camii, Kur’an dershanesi, morg-gasilhane ve avluyu çevreleyen koruma duvarı inşa ediliyor. Karaköy Camii’ne ait olduğu düşünülen mihrap, minber ve Viyana’dan getirilen avizelerin nerede olduğu ise hâlâ bilinmiyor. Prof. Dr. Afife Batur’un bu sürece ilişkin uzun yıllara yayılan araştırmaları, dönemin kültürel mirasa yaklaşımındaki yetersizlikleri ve belgelemeye dair boşlukları gözler önüne seriyor. Karaköy Camii'nin söküldükten sonra adaya ulaştırılamaması üzerine, Kınalıada için yeni bir cami tasarım süreci 1963 yılında başlıyor. Mimarlık yarışması sonucu seçilen proje, Başar Acarlı ve Turhan Uyaroğlu tarafından geliştiriliyor ve 1964 yılında inşaatı tamamlanıyor. Mimarlar, Karaköy Camii’nden taşınabilen bazı öğeleri kullanarak dönemin modern mimari anlayışınauygun, özgün bir cami tasarımı ortaya koyuyor. Kınalıada Camii, farklı geometrik formların bir arada uyumla kullanıldığı, biçimsel olduğu kadar simgesel olarak da güçlü bir yapı olarak adanın siluetine katkıda bulunuyor.

Caminin örtüsü, iki farklı boyutta ve kırık formda tasarlanmış üçgen yüzeylerden oluşuyor. Bu yüzeyler arasındaki boşluk, camla kapatılarak doğal ışığın iç mekâna güçlü biçimde ulaşması sağlanıyor. Üst örtünün bu özgün formu, yelkeni ya da uçan bir martıyı anımsatan dinamik bir görünüm oluşturuyor. İbadet mekânı, üçü kıble, üçü giriş yönünde yer alan eşit olmayan altı kenardan oluşan düzensiz altıgen bir planla kurgulanıyor. Mihrap ve giriş cephesinin kısa tutulması, iç mekânda denge ve odak sağlıyor. Altıgen planlı ibadet mekânı, çevresindeki yan birimlerden daha yüksek bir kütle olarak ayrışıyor. Yapının genel planlamasında, ibadet alanını çevreleyen bekleme alanları, imam odası, kütüphane, sağlık birimi, dükkânlar ve cami vakfına ait çeşitli işlevsel birimler yer alıyor. Servis bölümleri ise abdest alanı,tuvaletlerden oluşuyor. Caminin kuzeybatı yönündeki girişi, yüksek moloz taş duvarlarla çevrili bir avluya açılıyor. Abdest alma bölümü, yapının dışında konumlanıyor ve girişe doğru uzanan saçak altında toplanıyor. Yüksek duvarlar, bu bölümü caddeyle görsel olarak izole ediyor. Son cemaat yeri, çatının kapı girişine doğru uzanmasıyla şekilleniyor; ancak bu bölüm daha sonra Kur’an kursu amacıyla kapatılıyor. Günümüzde birçok tarihi camide bu tür müdahaleler sonradan gerçekleştirilirken, burada yapım aşamasında planlanarak uygulanıyor. Caminin minaresi, yapıya bitişik olmayan piramidal formuyla avlu içinden bağımsız biçimde yükseliyor. Şerefeye kadar uzanan bir duvar parçası bu formu destekliyor; şerefe ise geleneksel camilere göre daha alçakta konumlanıyor. Brüt beton malzeme kullanılarak inşa edilen minare, mozaik kaplı zeminden heykelsi bir şekilde yükseliyor ve çevresindeki malzemelerle estetik bir tezat oluşturuyor. Temelinde iki dikdörtgen kütle yer alıyor, üstü ise üçgen form ile tamamlanıyor; bu geçişli geometri, yapının bütünsel tasarımıyla uyum içinde bulunuyor.

Yapının bir kısmı ve avlu duvarı moloz taşla, diğer bölümleri ve çatı örtüsü ise betonarme sistemle inşa ediliyor. Minareye entegre edilen hoparlör sistemi, teknolojik unsurların çağdaş biçimde yorumlandığını gösteriyor. Kıble duvarı üzerindeki mihrap, geçirgen olmayan sade bir yüzeyde yer alıyor. İbadet salonu, kuzey yönünden gelen doğal ışığı, çatı kabukları arasına yerleştirilen vitray pencere ile alıyor ve bu açıklık, gün boyunca mekâna güçlü bir ışık atmosferi kazandırıyor. Kınalıada Camii, yalnızca mimari özellikleriyle değil, aynı zamanda inşa sürecinden sonra yaşadığı olaylarla da dikkat çekiyor. Modern bir anlayışla tasarlanıp uygulanan yapı, tamamlanmasının ardından iki kez bombalı saldırıya uğruyor. Bu durum, yapının yalnızca fiziksel değil, simgesel olarak da kamusal bir anlam taşıdığını ve adadaki varlığının mekânsal olduğu kadar sosyo-politik bir anlam da içerdiğini gösteriyor. Geçmişte yitirilen bir mirasın ardından yükselen bu yapı, hem bir mimari bellek taşıyıcısı hem de modern dönem cami mimarisine özgün bir katkı olarak önemini koruyor.

Kınalıada Camii, geçmişle kurduğu mekânsal ve simgesel bağ sayesinde yalnızca bir ibadet yapısı olarak değil, aynı zamanda mimari hafızayı temsil eden çağdaş bir yorum olarak da öne çıkıyor. Modern formu, özgün plan kurgusu ve dönemin kentleşme politikalarına verdiği tepkiyle cami,kültürel sürekliliği yeniden tanımlıyor. Tarihsel bir yıkımın ardından yükselen bu yapı,hem kaybolan bir mirası anımsatıyor hem de yeni bir kimlikinşaediyor.